Tân Phú - một huyện của tỉnh Đồng Nai, là vùng nối kết giữa Nam Tây Nguyên và miền Đông Nam bộ. Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, địa bàn Tân Phú nằm trong vùng giáp liền căn cứ địa của cách mạng, là một bộ phận của Chiến khu Đ kiên cường và anh dũng.

Với những khu rừng bạt ngàn, trong suốt 30 năm chiến tranh khốc liệt, rừng núi của Tân Phú đã trở thành “mái nhà” của kháng chiến “Rừng che bộ đội, rừng vây quân thù” (Tố Hữu); đồng thời là nơi đứng chân hoạt động của nhiều đơn vị quân chủ lực cách mạng và các đơn vị hậu cần kháng chiến.

Nhân dân Tân Phú, đặc biệt đồng bào các dân tộc Chơro, Stiêng, Mạ từ ngày có Đảng gieo mầm cách mạng đã một lòng một dạ đi theo Đảng  và có nhiều đóng góp cho sự nghiệp kháng chiến. Năm 1941 đồng bào dân tộc đã tận tình giúp đỡ các chiến sĩ cộng sản vượt ngục Tà Lài trở về Sài Gòn khôi phục phong trào cách mạng, thành lập lại Xứ ủy Nam kỳ lãnh đạo nhân dân nổi dậy khởi nghĩa giành chính quyền trong Cách mạng Tháng Tám 1945.

Trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, tháng 10/1973, tỉnh Tân Phú được thành lập (bao gồm cả huyện Định Quán và huyện Tân Phú ngày nay). Quân dân Tân Phú đã có nhiều đóng góp trong việc gây dựng cơ sở, vận động đồng bào dân tộc ở Tà Lài, Phương Lâm…tích cực giúp đỡ các đoàn Hậu cần miền (84, 814), Đoàn 600 mở địa bàn đứng chân cho các sư đoàn chủ lực cùng lực lượng vũ trang địa phương tiến công địch, góp phần hoàn thành sự nghiệp giải phóng dân tộc thống nhất đất nước.

Sau ngày miền Nam được giải phóng, năm 1976, tỉnh Tân Phú sáp nhập cùng tỉnh Biên Hòa, tỉnh Bà Rịa - Long Khánh thành tỉnh Đồng Nai. Huyện Tân Phú được hình thành (bao gồm cả huyện Định Quán ngày nay), đến năm 1991, được tách thành hai huyện Tân Phú và Định Quán. Từ khi thành lập huyện Tân Phú (mới), Đảng bộ và quân dân trong huyện đã đoàn kết một lòng, từng bước khắc phục khó khăn, không ngừng nỗ lực trong việc xây dựng phát triển tổ chức Đảng, hạ tầng và kinh tế, văn hóa xã hội, quốc phòng an ninh, đời sống nhân dân không ngừng nâng cao, trở thành một huyện miền núi hoàn thành Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng Nông thôn mới.

I. VỊ TRÍ ĐỊA LÝ, ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN

1. Lịch sử địa lý

           Tân Phú là huyện miền núi của tỉnh Đồng Nai, nằm trải dài hai bên quốc lộ 20, cách thành phố Hồ Chí Minh 123km về phía Đông Bắc; cách thành phố Đà Lạt 180 km về phía Tây Nam. Huyện Tân Phú phía Bắc giáp với huyện Đạh Tẻ và Đạh Hoai (tỉnh Lâm Đồng), phía Nam giáp với huyện Định Quán (tỉnh Đồng Nai), phía Đông giáp với huyện Đức Linh (tỉnh Bình Thuận), phía Tây giáp với huyện Vĩnh Cửu (tỉnh Đồng Nai) và huyện Bù Đăng (tỉnh Bình Phước).

           Về địa lý hành chính, huyện có nhiều thay đổi theo biến thiên của lịch sử. Hiện nay huyện Tân Phú có 18 đơn vị hành chính: Thị trấn Tân Phú và 17 xã: Phú Thịnh, Phú Bình, Phú Xuân, Phú Sơn, Phú Lộc, Đắc Lua, Nam Cát Tiên, Phú Điền, Trà Cổ, Phú Trung, Phú Lâm, Tà Lài, Phú Thanh, Phú An, Phú Lập, Thanh Sơn, Núi Tượng.

Tổng diện tích tự nhiên của huyện: 773,74 km², chiếm 13,13% diện tích tự nhiên của tỉnh Đồng Nai. Huyện có dân số 170.670 người (năm 2019), mật độ 0,218 người/km².

2. Đặc điểm tự nhiên

Tân Phú là địa bàn chuyển tiếp giữa cao nguyên Trung bộ và đồng bằng Nam bộ, có độ cao trung bình từ 150 đến 200 mét so mặt nước biển, nằm trong khu vực gió mùa. Mỗi năm chia làm hai mùa: Mùa nắng từ tháng 10 đến tháng 4, mùa mưa nối tiếp từ tháng 5 đến tháng 10 năm sau. Nhiệt độ trung bình 25,4⁰C, giờ nắng bình quân trong năm 2.155 giờ, lượng mưa bình quân 3.148mm, gió hướng Nam - Tây Bắc tốc độ 12m/giây. Tân Phú là địa bàn nằm trong vùng hoạt động của một hệ thống núi lửa đã ngưng hoạt động cách đây hàng triệu năm nên thổ nhưỡng khá đa dạng, có thể chia làm ba nhóm chính:

+ Đất phù sa mới: Được bồi tụ bởi hai con sông Đồng Nai và La Ngà (nay không còn bồi tụ nữa do tác động của thiên nhiên và con người), chiếm diện tích khoảng (3,34%) diện tích tự nhiên của huyện. Đất phân bố trên hai địa bàn: dọc sông Đồng Nai, La Ngà và các suối như Phú Lập (Tà Lài), Bàu Sao, Phú Lâm. Địa hình trũng thấp, phù sa sông bị ngập nước như Nam Cát Tiên, Phú Lâm, Phú Điền, Phú Bình, đất có màu nâu xám, nâu nhạt, tơi xốp, giàu đạm, phân giải hữu cơ khá mạnh. Đây là nhóm đất trẻ còn nhiều chất dinh dưỡng (chỉ nghèo lân) phù hợp với cây lúa nước và có nhiều khả năng tăng vụ.

+ Đất bazan: Chiếm hơn 15% đất tự nhiên của huyện. Đây là loại đất do dung nham phun trào từ những ngọn núi lửa ngưng hoạt động cách đây hàng triệu năm tạo nên, chứa nhiều thành phần có màu đỏ, chủ yếu là oxít sắt (Fe2O3), Oxít nhôm (AL2O3). Do đó, sự khác nhau về tinh khoáng (đông nguội ở thời gian khác nhau), địa hình khác nhau..., đất bazan có màu khác nhau như nâu tím, màu đỏ, nâu vàng. Nhóm đất bazan phân bố ở Phú Lâm, Phú Thanh, Phú Lập, Đắc Lua, Phú Điền, Trà Cổ, Phú Bình, Phú Xuân, Phú Sơn, Phú Lộc... Đây là loại đất tốt, thích hợp với việc phát triển và quy hoạch vùng chuyên canh các loại cây công nghiệp dài ngày, ngắn ngày, như cao su, cà phê, mía, hồ tiêu, thuốc lá, đậu nành...và các loại cây ăn trái.

+ Đất đen: Là nhóm đất đặc biệt ở vùng nhiệt đới do ảnh hưởng của đá mẹ bazan, có địa hình thấp, chiếm khoảng 18,8% diện tích như rừng Nam Cát Tiên. Đây là loại đất nhiều tiềm năng về dinh dưỡng, giàu mùn, rất nhiều lân, thích hợp với các loại cây họ đậu, cây lấy hạt, quả. Đất có khả năng quy hoạch thành vùng chuyên canh các loại cây công nghiệp ngắn ngày như đậu nành, hồ tiêu, thuốc lá… cho năng suất cao.

3. Dân cư, văn hóa, xã hội

Trên địa bàn huyện hiện nay có 23 dân tộc sinh sống, trong đó dân tộc Kinh chiếm đa số. Đại bộ phận nhân dân là nông dân làm rẫy và trồng lúa nước, canh tác các loại cây hoa màu, cây công nghiệp như mía, đậu các loại, thuốc lá, cà phê, bắp, các loại cây ăn trái... Các thành phần dân cư đa dạng, từ nhiều nguồn về cùng sinh sống trên địa bàn vào nhiều thời kỳ lịch sử, do vậy về phong tục tập quán, tín ngưỡng của các dân tộc cũng mang nhiều sắc thái. Về tín ngưỡng, huyện có 3 tôn giáo lớn với hàng chục nhà nguyện, nhà thờ, chùa, tịnh xá, tịnh thất: Thiên Chúa giáo chiếm 47,95 % dân số, Phật giáo chiếm 21,45 % và Tin lành chiếm 0,54%. Hai tôn giáo Cao Đài và Hòa Hảo trên địa bàn huyện có trên 1.800 tín đồ (chiếm 0,90% dân số). Số còn lại mang tín ngưỡng truyền thống dân tộc, thờ cúng ông bà, tổ tiên, trọng vọng những người tiết nghĩa; toàn huyện hiện có 8 cơ sở tín ngưỡng dân gian.

4. Đặc điểm kinh tế

Năm 1991 khi thành lập, chính quyền và nhân dân trong huyện Tân Phú gặp rất nhiều khó khăn về cơ sở vật chất, trụ sở làm việc, hệ thống giáo dục, y tế, giao thông..., nhưng với sự quan tâm đầu tư của tỉnh, Đảng bộ huyện và nhân dân trong huyện đã có nhiều nỗ lực khắc phục khó khăn, lấy phát triển sản xuất nông nghiệp làm trung tâm, từng bước đầu tư xây dựng hạ tầng kinh tế, hạ tầng nông nghiệp, hạ tầng giao thông, hạ tầng giáo dục, y tế...tạo được lòng tin, sự đồng thuận cao trong nhân dân. Đến nay, huyện Tân Phú đã hoàn thành Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng Nông thôn mới; phát triển công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ thương mại, từng bước ổn định và nâng cao đời sống nhân dân.