Giỗ Tổ Hùng Vương - Nguồn gốc và giá trị của “tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên”

Trong tiến trình lịch sử dựng nước và giữ nước, dân tộc ta từ bao đời nay đã hình thành trong tâm thức “Vua Hùng là vị Vua Thủy Tổ dựng nước, khai sinh ra dân tộc Việt, là Tổ tiên của dân tộc Việt Nam”. Giỗ Tổ Hùng Vương ngày mùng 10 tháng 3 âm lịch là ngày để “cả dân tộc tưởng nhớ, biết ơn tiền nhân đã có công sinh thành giống nòi, khai mở bờ cõi, tạo dựng hình hài đất nước”; là biểu tượng đã ăn sâu vào tâm khảm thiêng liêng của mỗi người dân đất Việt; là bản sắc văn hóa và tinh thần đại đoàn kết dân tộc; là nguồn sức mạnh tinh thần giúp cho dân tộc Việt Nam vững vàng vượt qua mọi gian nan thử thách, đoàn kết, gắn bó keo sơn để chiến thắng mọi thiên tai và kẻ thù.

Lăng Hùng Vương tương truyền là mộ của Vua Hùng thứ 6 (Ảnh Khu di tích Lịch sử Đền Hùng ở Phú Thọ)

Mỗi dân tộc trên thế giới đều có những ngày lễ truyền thống mang đậm bản sắc văn hóa và tinh thần của mình. Đối với người Việt Nam, tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương - Giỗ Tổ Hùng Vương diễn ra vào ngày 10 tháng 3 âm lịch hàng năm, được xem là ngày quốc lễ của dân tộc. Đây không chỉ là dịp để tưởng nhớ công ơn của các Vua Hùng đã có công dựng nước và giữ nước, mà còn là biểu tượng của tinh thần đoàn kết, tự hào dân tộc và là nguồn cảm hứng bất tận cho thế hệ mai sau. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương bắt nguồn từ “tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên” ở thời đại các Vua Hùng với niềm tin cả dân tộc có cùng chung giống nòi “con Rồng cháu Tiên”, cùng chung một nguồn cội (Tổ); đồng thời, thể hiện đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, tinh thần đại đoàn kết toàn dân tộc và gắn kết cộng đồng.

Theo truyền thuyết, Lạc Long Quân - con trai của Kinh Dương Vương Lộc Tục lấy nàng Âu Cơ - con gái Vua Đế Lai rồi sinh ra một bọc 100 trứng, nở thành 100 người con trai. Sau đó, 50 người con theo mẹ lên núi, 50 người theo cha xuống biển lập nghiệp. Người con cả theo mẹ lên vùng đất Phong Châu (nay là Phú Thọ) lập ra nước Văn Lang và được tôn làm Vua Hùng. Văn Lang là Nhà nước đầu tiên trong lịch sử của người Việt, được cai trị bởi 18 đời vua. Các Vua Hùng đã dạy dân trồng lúa nước và chọn núi Nghĩa Lĩnh, ngọn núi cao nhất vùng để thực hiện những nghi lễ theo tín ngưỡng của cư dân nông nghiệp như thờ thần lúa, thần mặt trời để cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, vạn vật sinh sôi, nảy nở. Để ghi nhớ công lao to lớn của các Vua Hùng, nhân dân đã lập đền thờ tưởng niệm (khu di tích lịch sử Đền Hùng) mà trung tâm là núi Nghĩa Lĩnh và lấy ngày 10 tháng 3 âm lịch hàng năm là ngày giỗ Tổ. Từ trung tâm thờ tự đầu tiên này, Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương dần lan tỏa, có sức sống lâu bền từ đời này qua đời khác, từ đồng bằng lên miền núi, từ Bắc vào Nam, từ trong nước ra nước ngoài. Đất nước có lúc thịnh lúc suy, có lúc bị giặc ngoại xâm thống trị nhưng tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương vẫn được các thế hệ duy trì đến tận ngày nay và còn mãi đến muôn đời sau.

Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là biểu hiện cao nhất của tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên, thể hiện bản sắc văn hóa đặc trưng của cộng đồng người Việt Nam, đó là lòng biết ơn đối với Hùng Vương và các bậc tiền nhân đã có công dựng nước. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương đã được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể vào ngày 06/12/2012, chính là đề cao sự thống nhất trong đa dạng văn hóa của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.

“Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương”, biểu tượng của tinh thần đại đoàn kết, truyền thống đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” của dân tộc Việt Nam (Ảnh lễ hội Giỗ Tổ Hùng Vương ở Phú Thọ).

Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương có giá trị giáo dục đạo lý truyền thống dân tộc, được tụ nguồn từ tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên truyền thống của dân tộc Việt Nam với triết lý “con người có tổ có tông” và “uống nước nhớ nguồn” được trao truyền từ đời này sang đời khác đã trở thành nghi lễ dân gian mang tính quốc gia ở Việt Nam. Hiện nay, trên địa bàn cả nước có 1.417 di tích, riêng tỉnh Phú Thọ - vùng đất cội nguồn dân tộc có 345 di tích thờ Hùng Vương và các nhân vật thời Hùng Vương. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ngày càng khẳng định vị trí vững chắc trong đời sống xã hội đương đại; khẳng định sức sống của biểu tượng cội nguồn dân tộc, tự hào về đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” của dân tộc Việt Nam, tạo sức mạnh cho việc xây dựng, củng cố khối đại đoàn kết dân tộc ở Việt Nam.

Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương có giá trị giáo dục lòng yêu nước. Công đức các Vua Hùng được lưu truyền từ đời này qua đời khác, được cộng đồng tôn thờ, biết ơn là biểu tượng của anh hùng lập nước. Đây là cội nguồn của tinh thần yêu nước của dân tộc Việt. Ý thức thờ phụng các Vua Hùng cũng chính là ý thức về cội nguồn dân tộc, đất nước, từ đó, hình thành tinh thần tự cường dân tộc, ý thức độc lập tự chủ. Dân tộc ta trải qua thăng trầm của bao cuộc chiến tranh nhưng lòng yêu nước, ý thức độc lập tự chủ được các thế hệ người Việt tiếp nối nhau chưa bao giờ tắt, tạo nên một giá trị đặc trưng nổi bật trong hệ thống giá trị đạo đức của người Việt. Ngay từ những năm 40-43, trong cuộc chiến chống quân xâm lược, nữ tướng Hai Bà Trưng đã đọc lời thề Sông Hát trước khi xung trận: “Một, xin rửa sạch quốc thù/Hai, xin đem lại nghiệp xưa họ Hùng”. Giá trị tinh thần yêu nước, tinh thần tự cường dân tộc khởi nguồn từ sự khai sinh lập nước của các Vua Hùng được các thế hệ người Việt gìn giữ, tiếp nối và khẳng định như trong Tuyên ngôn độc lập của Lý Thường Kiệt: “Sông núi nước Nam, vua Nam ở”. Đến thời đại Hồ Chí Minh với câu nói bất hủ của Người: “Các vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước”.

Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương có giá trị giáo dục tinh thần cố kết cộng đồng dân tộc. Ý thức đầu tiên về sự cố kết cộng đồng của người Việt Nam đã được dân gian huyền thoại hóa bằng thiên truyền thuyết “Lạc Long Quân và Âu Cơ” với hình ảnh “Bọc 100 trứng” chứa đựng triết lý nhân văn sâu sắc để lý giải nguồn cội con cháu Rồng Tiên. Truyền thuyết Quốc tổ Lạc Long Quân - Âu Cơ sinh hạ 100 người con trong đó 50 người con theo mẹ lên núi, 50 người con theo cha xuống biển lập ra trăm họ, là Thủy tổ của Bách Việt trong đó có Lạc Việt và Âu Việt của nước Văn Lang thời Vua Hùng, nước Âu Lạc thời Vua Thục.

Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương có giá trị văn hóa tâm linh, luôn hướng con người tới cái chân - thiện - mỹ, cái cao cả mà con người luôn ước vọng tôn thờ. Trong Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, các yếu tố văn hóa tâm linh được tiềm ẩn từ các kiến trúc tín ngưỡng đình, đền, miếu - nơi thờ phụng, thực hành tín ngưỡng đến các nghi lễ rước, tế, lễ vật, phẩm phục, diễn xướng dân gian.

Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương còn có giá trị lịch sử sâu sắc. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương thể hiện lòng tự hào về cội nguồn quốc gia dân tộc, ý thức của người dân về lịch sử - một ý thức hệ sâu sắc như một minh triết được ông cha truyền lại cho đến ngày hôm nay. Truyền thống tôn thờ Hùng Vương là một hình thức biểu hiện mạnh mẽ nhận thức về lịch sử và sự đoàn kết của dân tộc Việt Nam, truyền cảm mãnh liệt sự tôn kính của người dân với quá khứ của tổ tiên và di sản văn hóa đặc sắc với dày đặc các truyền thuyết huyền thoại về thời kỳ Hùng Vương dựng nước. Các truyền thuyết về Thánh Gióng, Sơn Tinh - Thủy Tinh, Mai An Tiêm; các lễ hội dân gian Rước Vua về làng ăn Tết, Rước Chúa gái, Vua Hùng dạy dân cấy lúa,... là minh chứng khẳng định cội nguồn dân tộc Việt Nam là kho tàng văn hóa dân gian lưu giữ dấu ấn lịch sử về thời đại Hùng Vương. 

Cùng với cả nước, trong quá trình khẩn hoang, xây dựng và phát triển vùng đất Trấn Biên - Biên Hòa - Đồng Nai, lưu dân người Việt luôn bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa cốt lõi thời đại Hùng Vương. Nhiều đền thờ Vua Hùng được lập ở các địa phương trong tỉnh: huyện Long Thành, Xuân Lộc, Định Quán, Trảng Bom và thành phố Biên Hòa với các tên gọi khác nhau: “Đền thờ Hùng Vương”, “Đền thờ vọng Quốc Tổ Hùng Vương”, Công viên văn hóa Hùng Vương. Tuy là đền thờ vọng các vua Hùng nhưng vào ngày 10 tháng 3 (Âm lịch) hàng năm cùng với đồng bào cả nước, các cấp chính quyền và Nhân dân các cấp long trọng tổ chức lễ hội Giỗ Tổ Hùng Vương với nhiều hoạt động sôi nổi như: Hội thi kể chuyện về các Vua Hùng, thi nấu bánh chưng, bánh dày, lễ rước bánh đền Hùng, lễ dâng hương, hoa, lễ vật của các tầng lớp nhân dân trên địa bàn nhằm tri ân và tưởng nhớ các Vua Hùng.

Cổng vào Công viên văn hóa Hùng Vương tại thị trấn Trảng Bom, huyện Trảng Bom, tỉnh Đồng Nai

       Hướng về Ngày Giỗ Tỗ Hùng Vương năm nay, với tấm lòng thành kính, tri ân sâu sắc công lao to lớn của các đời Vua Hùng và các bậc tiền nhân đã có công dựng nước và giữ nước, lớp lớp thế hệ người Việt Nam nguyện đoàn kết một lòng, vượt qua mọi khó khăn, thách thức, nắm bắt thời cơ, vận hội, phát huy truyền thống lịch sử, văn hóa tốt đẹp hàng ngàn năm của dân tộc, nỗ lực phấn đấu xây dựng một nước Việt Nam hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ, giàu mạnh, vững bước đi lên chủ nghĩa xã hội.

                                                                                                                                                                                                                                                                                Lê Sơn