Trong lịch sử bang giao giữa Việt Nam - Hoa Kỳ trải qua nhiều thăng trầm của thời cuộc. Trước cách mạng tháng Tám năm 1945, Việt Minh (Mặt trận Việt Minh) đã xây dựng mối quan hệ với Hoa Kỳ trong cuộc chiến đấu chống phát xít Nhật ở nước ta. Từ cuối năm 1944, Việt Minh đã lần lượt gặp gỡ đại diện quân sự Mỹ để phối hợp thực hiện tác chiến chống phát xít Nhật. Ngày 07/8/1945, Đội "Con nai" cùng Đại đội Việt - Mỹ chuyển đến Khuổi Kịch (xã Tân Trào, huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang) để huấn luyện quân sự: từ đo đạc, lau chùi vũ khí, cách sử dụng súng cối, lựu đạn và tập bắn cacbin. Trước khi Quốc dân Đại hội Tân Trào bế mạc, các đơn vị quân sự cùng Đội "Con nai" chuẩn bị tiến về xuôi… Ngày 09/9/1945, các thành viên đội Con nai được vào Hà Nội, nơi Việt Minh đã tiếp quản bằng cuộc Cách mạng Tháng Tám thành công (1945). Cả đội ở trong một ngôi nhà do Việt Minh sắp xếp, họ được đối xử rất tốt và có thể đi thăm Hà Nội như những vị khách du lịch [1]. Ngày 17/10/1945, dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, Việt - Mỹ thân hữu Hội đã được thành lập, được coi là hội hữu nghị song phương đầu tiên của Việt Nam và Hoa Kỳ [2]. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhiều lần gửi thông điệp, thư, điện đến Tổng thống và Ngoại trưởng Mỹ, dành thời gian tiếp trao đổi với các sĩ quan Mỹ ở Thủ đô Hà Nội để chuyển thành ý của Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tới Chính phủ Mỹ. Ngày 16/02/1946, trong thư gửi Tổng thống Mỹ Harry Truman, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết: “Mục tiêu của chúng tôi là độc lập hoàn toàn và hợp tác toàn diện với Hoa Kỳ. Chúng tôi sẽ làm hết sức mình để làm cho nền độc lập và sự hợp tác này trở nên có lợi cho toàn thế giới” [3]. Tuy nhiên, do nhiều yếu tố khác nhau của hoàn cảnh lịch sử, mối quan hệ giữa Việt Nam - Hoa Kỳ sau đó dần xấu đi, và xảy ra cuộc chiến tranh tổn hại con người, kinh tế lớn nhất trong lịch sử nước Mỹ sau chiến tranh thế giới thứ 2 (1954-1975) do Mỹ gây ra và sự cấm vận kéo dài suốt 19 năm (1975-1994). Từ năm 1995, Hoa Kỳ - Việt Nam chính thức bình thường hóa quan hệ giữa hai nước.

Trong suốt thời gian chính quyền Mỹ thực hiện chính sách thù địch cấm vận Việt Nam, dưới sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng, tiếp tục thực hiện đường lối đối ngoại theo tư tưởng Hồ Chí Minh, hai nước từng bước thu hẹp bất đồng, khép lại quá khứ, nhìn về tương lai vì sự phát triển của hai dân tộc Việt Nam - Hoa Kỳ. Sinh thời Chủ tịch Hồ Chí Minh căn dặn toàn Đảng, toàn quân, toàn dân ta về đường lối ngoại giao phải đề cao các quyền tộc cơ bản đó là độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội, chủ quyền quốc gia, toàn vẹn lãnh thổ, thống nhất đất nước theo phương châm “tôn trọng toàn vẹn lãnh thổ và chủ quyền của nhau, không xâm phạm, không can thiệp vào các công việc nội bộ, bình đẳng và hai bên cùng có lợi, chung sống hòa bình”[4]. Dân tộc Việt Nam luôn mong muốn hòa bình, độc lập, tự do nên Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Nhân dân chúng tôi thành thật mong muốn hòa bình. Nhưng nhân dân chúng tôi cũng kiên quyết chiến đấu đến cùng để bảo vệ những quyền thiêng liêng nhất: toàn vẹn lãnh thổ cho Tổ quốc và độc lập cho đất nước”[5]. Vì vậy, muốn thắng lợi trên mặt trận ngoại giao phải có thực lực: “Phải trông ở thực lực. Thực lực mạnh, ngoại giao sẽ thắng lợi. Thực lực là cái chiêng mà ngoại giao là cái tiếng. Chiêng có to tiếng mới lớn”[6].

Phát triển quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về đường lối ngoại giao nên “Việt Nam sẵn sàng là bạn với mọi nước dân chủ và không gây thù oán với một ai”, Đảng ta lần lượt khẳng định Việt Nam muốn là bạn (Đại hội VII, 1991), sẵn sàng là bạn, là đối tác tin cậy của các nước (Đại hội IX, 2001); là bạn, đối tác tin cậy, tham gia tích cực vào tiến trình hợp tác quốc tế (Đại hội X, 2006); là bạn, là đối tác tin cậy và là thành viên viên tích cực, có trách nhiệm của cộng đồng quốc tế (Đại hội XIII, 2021). Những bước tiến này thể hiện sự đổi mới cả về lý luận và thực tiễn của Đảng trong hoạch định đường lối đối ngoại cho thời kỳ đổi mới và hội nhập quốc tế. Nguyên trưởng đoàn đàm phán thương mại Việt - Mỹ Nguyễn Đình Lương kể về một sự kiện đặc biệt quan trọng: Ngày 02/7/1993, Tổng thống Bill Clinton tuyên bố Hoa Kỳ sẽ không còn phản đối các nước trong cộng đồng quốc tế hỗ trợ Việt Nam trả các khoản nợ quá hạn của Quỹ Tiền tệ quốc tế [7] đã lần lượt mở ra một chương mới đối với mối bang giao giữa Việt Nam - Hòa Kỳ.

Sự kiện ngày 03/02/1994, Hợp Chủng quốc Hoa Kỳ chính thức tuyên bố bãi bỏ lệnh cấm vận đối với Việt Nam đã hiện thực hóa sinh động đường lối đối ngoại của Chủ tịch Hồ Chí Minh về “dĩ bất biến, ứng vạn biến”, lấy cái không thể thay đổi để ứng phó với muôn sự thay đổi, giữ vững tính nguyên tắc, kiên định, vững chắc của mục tiêu chiến lược với tính linh hoạt, uyển chuyển của sách lược cách mạng. Vận dụng sáng tạo tư tưởng đối ngoại Hồ Chí Minh, Đảng ta nêu rõ: “Nỗ lực phấn đấu để ngăn ngừa xung đột, chiến tranh và giải quyết các tranh chấp bằng biện pháp hòa bình phù hợp với luật pháp quốc tế. Kiên quyết, kiên trì đấu tranh bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ, vùng trời, vùng biển; giữ vững môi trường hòa bình, ổn định để phát triển” [8] phát triển đất nước. Ngày 12/7/1995, Việt Nam - Hoa Kỳ chính thức thiết lập quan hệ ngoại giao; ngày 25/7/2013, xác lập quan hệ đối tác toàn diện, quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ đã đạt những bước phát triển toàn diện, thực chất, ngày càng đi vào chiều sâu, đóng góp tích cực cho an ninh, hòa bình, hợp tác, phát triển tại khu vực và trên thế giới.

Đặc biệt ngày 10/9/2023, Việt Nam - Hoa Kỳ tuyên bố nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược toàn diện nhân chuyến thăm cấp Nhà nước tới Việt Nam của Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden, một lần nữa ghi dấu mốc quan trọng mới trong quan hệ hai nước cũng như trên hành trình nỗ lực chung của quốc gia để hiện thực hóa mong muốn của Chủ tịch Hồ Chí Minh về quan hệ hợp tác đầy đủ giữa Việt Nam - Hoa Kỳ. Chuyến thăm không chỉ có ý nghĩa đặc biệt, thể hiện sự coi trọng của Hoa Kỳ đối với Việt Nam và Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, mà còn khẳng định vị thế và uy tín ngày càng cao của Việt Nam, đồng thời, thể hiện quyết tâm của Hoa Kỳ trong việc đưa quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ lên tầm cao mới. Tầm vóc mới của quan hệ hai nước sẽ xác lập khuôn khổ bền vững, ổn định, lâu dài và mở ra không gian cho sự phát triển của quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ trong nhiều thập niên tới, đóng góp cho hòa bình, ổn định, hợp tác và phát triển bền vững tại khu vực và trên thế giới. Một thời kỳ hợp tác mới đã mở ra đối với quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ, trong đó, nội dung cốt lõi là đưa mối quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ ngày càng đi vào chiều sâu, bền vững hơn, hiệu quả hơn và tạo ra nhiều bước phát triển đột phá mang tính chiến lược hơn [9] trong thời gian tới.

Đồng thời, ngày 15/11/2023, trong khuôn khổ tuần lễ cấp cao APEC 2023 và kết hợp hoạt động song phương ở Hoa Kỳ, tại thành phố San Francisco, Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng đã dự buổi trao đổi chính sách tại Hội đồng Quan hệ đối ngoại Hoa Kỳ (CFR). Theo đó, Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng đánh giá: Chưa bao giờ quan hệ giữa Việt Nam - Hoa Kỳ phát triển tốt đẹp như ngày nay; từ cựu thù trở thành đối tác chiến lược toàn diện. Đây thực sự là hình mẫu trong lịch sử quan hệ quốc tế về hàn gắn và xây dựng quan hệ sau chiến tranh. Kết quả này là do sự nỗ lực cùng nhau vượt qua những thử thách, thăng trầm lịch sử của nhiều thế hệ lãnh đạo và Nhân dân hai nước. Phương châm của Việt Nam trong quan hệ Hoa Kỳ là “gác lại quá khứ, vượt qua khác biệt, phát huy tương đồng, hướng tới tương lai”[10]. Đồng thời, Đại sứ Mỹ tại Việt Nam Marc Knapper đánh giá 30 năm Hoa Kỳ bãi bỏ hoàn toàn cấm cận Việt Nam: Kể từ khi lệnh cấm vận thương mại được bãi bỏ năm 1994 và hai nước bình thường hóa quan hệ năm 1995, tính đến năm 2022, kim ngạch thương mại Mỹ và Việt Nam đã đạt 139 tỷ USD, tăng gấp 300 lần so với năm 1995. Việt Nam là đối tác thương mại lớn thứ 8 của Mỹ trên thế giới và đối tác thương mại lớn nhất của Mỹ ở ASEAN. Trong khi đó, Mỹ là đối tác thương mại lớn thứ hai và thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam. Đặc biệt, Mỹ tin tưởng vào tầm quan trọng của Việt Nam trong các chuỗi cung ứng toàn cầu. Trong chuyến thăm cấp Nhà nước đến Việt Nam năm ngoái, Tổng thống Joe Biden đã cam kết hợp tác và giúp đỡ Việt Nam phát triển ngành công nghiệp bán dẫn và các ngành công nghệ cao khác; hợp tác với Việt Nam xây dựng lực lượng lao động cho thế kỷ XXI[11].  

Năm 2024, tròn 30 năm Hoa Kỳ bãi bỏ cấm vận Việt Nam đã hiện thực hóa chủ trương, đường lối đối ngoại nước ta theo tư tưởng Hồ Chí Minh gắn với “Xây dựng và phát triển nền đối ngoại, ngoại giao Việt Nam toàn diện, hiện đại, mang đậm bản sắc “cây tre Việt Nam” của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng. Cuốn sách này của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng là kim chỉ nam đường lối chủ trương của Đảng, là cơ sở quan trọng về lý luận và thực tiễn về công tác đối ngoại trong tình hình mới, khẳng định Tổng Bí thư và Đảng luôn coi trọng công tác đối ngoại, xem đó là một trong những động lực quan trọng cho sự nghiệp xây dựng, bảo vệ Tổ quốc trong hiện tại và tương lai.   

[1] Đỗ Hoàng Linh (2015), Kế hoạch hợp tác Mỹ với Việt Minh chống phát xít trước Cách mạng Tháng Tám, (https://cand.com.vn/Tu-lieu-antg/Ke-hoach-hop-tac-My-voi-Viet-Minh-chong-phat-xit-truoc-Cach-mang-Thang-Tam-i363529/)

[2] Nguyễn Phương Nga (2020), Về quan hệ nhân dân Việt Nam - Mỹ, Tạp chí Cộng sản điện tử, ngày 17-7-2020, https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/quoc-phong-an-ninh-oi-ngoai1/-/2018/817017/ve-quan-he-nhan-dan-viet-nam---my.aspx

[3] Nguyễn Văn Trường (2019), Chủ động thiết lập quan hệ với Hoa Kỳ và Liên hợp quốc - Bài học từ chủ trương đúng đắn khi nước nhà mới giành được độc lập, Trang thông tin điện tử Ban Tuyên giáo Trung ương, ngày 21-6-2019, https://tuyengiao.vn/nghien-cuu/ly-luan/chu-dong-thiet-lap-quan-he-voi-my-va-lien-hop-quoc-bai-hoc-tu-chu-truong-dung-dan-khi-nuoc-nha-moi-gianh-122257

[4] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập10, Nxb Chính trị quốc gia, tr.114.

[5] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 4, Nxb Chính trị quốc gia, tr.322.

[6] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 4, Nxb Chính trị quốc gia, tr.147.

[7]Quốc Việt: Bản tuyên bố lúc 5 giờ chiều (https://tuoitre.vn/ban-tuyen-bo-luc-5 gio-chieu-774666.htm)

[8] Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập I, Nxb Chính trị quốc gia sự thật, 156-157.

[9] Trần Chí Trung - Vũ Thị Hoài (2023), Quan hệ đối tác chiến lược toàn diện Việt Nam – Hoa Kỳ: Từ chiều sâu lịch sử đến hiện tại và tương lai, https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/tin-binh-luan/-/asset_publisher/DLIYi5AJyFzY/content/quan-he-doi-tac-chien-luoc-toan-dien-viet-nam-hoa-ky-tu-chieu-sau-lich-su-den-hien-tai-va-tuong-lai#

[10] Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng trao đổi chính sách tại Hội đồng quan hệ đối ngoại Hoa Kỳ (https://baochinhphu.vn/chu-tich-nuoc-vo-van-thuong-trao-doi-chinh-sach-tai-hoi-dong-quan-he-doi-ngoai-hoa-ky-102231116091814549.htm)

[11] 30 năm Mỹ dỡ bỏ cấm vận Việt Nam: Từ cựu thù thành đối tác Chiến lược toàn diện (https://www.vietnam.vn/30-nam-my-do-bo-cam-van-viet-nam-tu-cuu-thu-thanh-doi-tac-chien-luoc-toan-dien/)

Lê Quang Cần