Khai bút đầu xuân - Nét đẹp trong văn hóa Việt Nam

Khai bút đầu xuân là một trong những nét đẹp của văn hóa Việt, thể hiện tinh thần trọng học tập của người Việt Nam mỗi khi Tết đến xuân về. Với quan niệm “minh niên khai bút”, người Việt tin tưởng vào những điều tốt đẹp trong năm mới của khai bút đầu xuân. Theo từ điển tiếng Việt: “Khai bút là đặt bút viết lần đầu tiên vào dịp đầu năm, theo tục xưa: bài thơ khai bút”[1] hoặc “khai bút là cầm bút viết hoặc vẽ lần đầu tiên vào dịp đầu năm”[2]. Theo đó, khai bút đầu xuân hàm nghĩa là khai chữ, khai tâm, khai trí, khai nghề, khai nghiệp, khai sáng, khai sinh… một năm mới với nhiều công việc hanh thông, thuận lợi. Vì vậy, khai bút đầu xuân không chỉ những người gắn bó với nghiệp cầm bút, viết lách của giới trí thức, học trò, sĩ tử… mà bất kỳ ai cũng có thể thực hiện nghi thức này để thể hiện tâm tư, tình cảm, ước mong, nguyện vọng của mình trong mùa xuân mới hoặc để tự soi, tự sửa nhắc nhở bản thân mình hướng đến những điều tốt đẹp mà không ngừng phấn đấu trong học tập, lao động, sản xuất. Do đó, khai bút đầu xuân trở thành một trong những sáng tạo tinh thần độc đáo của văn hóa Việt trong quá khứ, hiện tại và tương lai.

Theo từ điển tiếng Việt: “Văn hóa là toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần mà con người sáng tạo ra trong lịch sử… Là những hoạt động của con người nhằm thỏa mãn nhu cầu tinh thần, phát triển kinh tế và văn hóa…”[3]. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đúc kết nội hàm khái niệm văn hóa: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hằng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa. Văn hóa là sự tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn”[4]. Việc khai bút đầu xuân mới là một sáng tạo của cha ông ta với mong muốn bình an, hạnh phúc của người viết dành cho người thân, bạn bè, gia đình, cầu mong mọi điều suôn sẻ, tốt đẹp, thuận lợi trong việc học hành, làm ăn và cuộc sống. Ngày nay, khai bút đầu xuân trở thành một trong các hoạt động hấp dẫn đối với người dân tại các điểm vui chơi, giải trí, du xuân khắp mọi miền đất nước. Do đó, việc khai bút đầu xuân trở thành nét đẹp văn hóa Việt Nam được lãnh đạo Đảng, Nhà nước, các địa phương quan tâm trong thời gian qua.

Trong thời gian gần đây, việc khai bút đầu xuân được thực hành bằng nhiều hình thức khác nhau. Đối với người Việt, cây bút biểu trưng cho công cụ gắn bó với đời sống trí tuệ, khai sáng và tâm hồn, trở thành biểu tượng thiêng liêng trong đời sống văn hóa tinh thần. Tài liệu ghi chép về tục khai bút đầu xuân xưa rất ít ỏi, chưa có một công trình nào nghiên cứu đầy đủ, hoàn chỉnh và khẳng định chính xác thời gian ra đời của tục khai bút đầu xuân. Một số ấn phẩm có đề cập đến tục khai bút đầu xuân, nhưng mang tính vắn tắt, ngắn gọn đó là “Tìm hiểu phong tục Việt Nam qua nếp cũ gia đình và lễ - tết - hội hè” của Toan Ánh: “Nhà văn, nhà thơ thường có lệ khai bút đầu năm vào ngày Nguyên đán. Các văn nhân, thi sĩ sẵn sàng son mực bút nghiên giấy tờ, đốt bình trầm trước án thư kén giờ hoàng đạo khai bút viết văn làm thơ. Thơ làm xong, gặp có khách đến nhà hoặc khi đến bạn hữu chúc Tết, người nọ đọc cho người kia nghe rồi cùng ngâm vịnh”[5]. Tác phẩm “Một số phong tục nghi lễ dân gian truyền thống Việt Nam” của Quang Tuệ viết: “Xưa các nhà Nho, những người đang học hành có tục khai bút đầu xuân, vào dịp Tết Nguyên đán. Để khai bút, họ chọn ngày đẹp và giờ hoàng đạo. Lúc khai bút có thể làm một bài thơ vui hoặc có nội dung thanh cao. Cũng có khi khai bút chỉ viết những chữ chỉ niềm vui, điều tốt. Khi khách đến thăm nhà hoặc đi thăm ai đó, họ mang theo bài thơ đã làm đọc cho mọi người nghe rồi bình. Nghe nói, việc khai bút vào những ngày Cát đầu năm như vậy thì việc bút nghiên, học hành, nghiên cứu trong năm nhiều thuận lợi. Tục này còn truyền đến ngày nay đối với học sinh, trí thức, họ chọn những ngày Cát đầu năm mang việc ra viết hoặc làm bài đối với học sinh, sinh viên”[6]. Năm 2005, Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin xuất bản ấn phẩm “Lễ tục hàng năm và phong tục thờ cúng của người Việt” đề cập đến khai bút đầu xuân: “Khai bút là năm mới cầm bút viết lần đầu. Thông thường, ngày xưa những người hay viết như các ông đồ, các nhà nho và những người làm việc quan, đều coi việc khai bút là hệ trọng. Hiện nay, việc khai bút được nhà nước tổ chức thành nghi lễ khai bút trong đêm giao thừa cùng một số nghi lễ khác. Những người cầm bút đầu xuân là những nhà nho có học vấn uyên thâm và là những người đức độ được kính trọng. Vào giờ khắc ấy những học trò cùng nhau chọn giờ để khai bút cầu mong học hành tấn tới, đỗ đạt cao…”[7].

Qua các ấn phẩm nghiên cứu liên quan đến phong tục, tập quán, lễ nghi… của người Việt Nam, việc ghi chép về tục khai bút đầu xuân khá ít ỏi, song có thể thấy việc khai bút đầu năm mới là tục lệ không thể thiếu của người Việt xưa. Ngày nay, tùy từng địa phương mà lễ khai bút đầu xuân được tổ chức với các hoạt động khác nhau. Chẳng hạn như ở tỉnh Hải Dương, ngoài các hoạt động chính là: Lễ dâng hương, lễ cáo yết, lễ rước, lễ khai bút… thì còn tổ chức triển lãm lịch sử truyền thống khoa bảng và các di tích nho học trên đất Hải Dương; triển lãm các tác phẩm thư pháp chữ Hán, chữ Quốc ngữ với chủ đề “Tôn sư trọng đạo”; tổ chức vinh danh và phát phần thưởng cho các học sinh giỏi, tổ chức xin chữ, cho chữ… Điểm nhấn của các hoạt động được tổ chức quy mô ở các địa phương này là lễ khai bút được thực hiện long trọng với sự tham gia của các đồng chí lãnh đạo thuộc các ban, ngành, qua đó, gửi gắm những thông điệp về chủ đề giáo dục của nước nhà như “Học để làm người”; “Học thầy không tài học bạn”; “Học ăn, học nói, học gói, học mở”; “Học, học nữa, học mãi”; “Học một biết mười”; “Học đi đôi với hành”; “Tiên học lễ, hậu học văn”...[8].

Hòa chung trong không khí mừng Đảng, mừng Xuân Giáp Thìn năm 2024, ngày 18/02/2024 (nhằm ngày mùng 9 tháng Giêng năm Giáp Thìn), Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng, Bí thư thành ủy Hà Nội Đinh Tiến Dũng dự lễ khai bút đầu xuân ở Khu lưu niệm Anh hùng dân tộc - Danh nhân văn hóa thế giới Nguyễn Trãi tại xã Nhị Khê (huyện Thường Tín, thành phố Hà Nội). Tại đây, Chủ tịch nước cùng các đại biểu dâng hương tưởng nhớ Nguyễn Trãi và viết lưu bút, Chủ tịch nước khẳng định sẽ luôn khắc ghi lời dạy của Nguyễn Trãi: “Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân, nỗ lực không ngừng cùng các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước một lòng phục vụ Nhân dân, xây nền thái bình muôn thuở”. Đồng thời, Chủ tịch nước cùng các đại biểu viết chữ “Thủ đô - Hà Nội - Văn hiến - Văn minh - Hiện đại”[9] để mong muốn vùng đất Thăng Long - Hà Nội không ngừng phát triển mọi mặt trong hiện tại, tương lai và xứng tầm với trái tim cả nước.     

Việc các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước dự lễ khai bút đầu xuân Giáp Thìn năm 2024 tại xã Nhị Khê (huyện Thường Tín, thành phố Hà Nội) đã tiếp tục hiện thực hóa Nghị quyết số 33-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ướng (khóa XI) “về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”, Văn kiện Đại hội XIII của Đảng về xây dựng và phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam đó là: “giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, hội nhập quốc tế”[10], trong đó, tiếp tục “khơi dậy mạnh mẽ tinh thần yêu nước, ý chí tự cường dân tộc, sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc và khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc”[11]; đồng thời, coi trọng xây dựng và phát huy niềm tự hào dân tộc, ý chí tự cường, sức sáng tạo, tinh thần cống hiến vì đất nước, khát vọng phát triển thịnh vượng, lòng nhân ái, sự đồng thuận xã hội, tạo sức mạnh tổng hợp thúc đẩy đất nước phát triển nhanh, bền vững đất nước trong hiện tại và tương lai. Việc tham gia khai bút đầu xuân năm nay của các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước là một trong các hoạt động hướng tới góp phần “phát triển con người toàn diện và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hóa, con người Việt Nam thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc”[12] trong hiện tại và tương lai.

[1] Nguyễn Kim Thản, Hồ Hải Thụy, Nguyễn Đức Dương (2005), Từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hóa Sài Gòn, tr.823

[2] Viện ngôn ngữ học (1992), Từ điển tiếng Việt, Trung tâm từ điển ngôn ngữ Hà Nội, tr.488

[3] Nguyễn Kim Thản, Hồ Hải Thụy, Nguyễn Đức Dương (2005), Từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hóa Sài Gòn, tr.1770

[4] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 3, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 458

[5] Toan Ánh (2012), Nếp cũ tìm hiểu phong tục Việt Nam qua nếp cũ gia đình và lễ - tết - hội hè, Nxb trẻ, tr.140

[6] Quang Tuệ (2004), Một số phong tục nghi lễ dân gian truyền thống Việt Nam, Nxb văn hóa dân tộc, tr.52

[7] Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin (2005), “Lễ tục hàng năm và phong tục thờ cúng của người Việt”, tr.33

[8] Nguyễn Thị Tô Hoài (2024), Mùa xuân và tục khai bút của người Việt (https://lsvn.vn/) truy cập ngày 18/02/2024

[9] Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng dự Lễ khai bút đầu xuân tại Khu Lưu niệm Anh hùng dân tộc, Danh nhân văn hóa Nguyễn Trãi (https://www.qdnd.vn/chinh-tri/tin-tuc/chu-tich-nuoc-vo-van-thuong-du-le-khai-but-dau-xuan-tai-khu-luu-niem-anh-hung-dan-toc-danh-nhan-van-hoa-nguyen-trai-765429)

[10] Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia sự thật, tr. 202

[11] Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia sự thật, tr. 34

[12] Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia sự thật, tr.115-116

Lê Quang Cần