Kỷ niệm 100 năm Ngày sinh Nhạc sĩ Văn Cao (15/11/1923-15/11/2023) - Cuộc đời và sự nghiệp của “bậc tài danh thế kỷ”

       Nhạc sĩ Văn Cao (1923-1995) là Đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam, là hội viên sáng lập Hội Nhà văn Việt Nam năm 1957, hội viên Hội Mỹ thuật Việt Nam, hội viên Hội Nhạc sĩ Việt Nam. Văn Cao là một trong những nghệ sĩ tài hoa bậc nhất Việt Nam; là tác giả của Tiến quân ca - Quốc ca của Việt Nam; là một trong những nhạc sĩ có sức ảnh hưởng lớn nhất của nền tân nhạc Việt Nam; là một chiến sĩ cách mạng, họa sĩ, nhà thơ với nhiều tác phẩm giá trị, xứng danh của “bậc tài danh thế kỷ”.

         Nhạc sĩ Văn Cao tên thật là Nguyễn Văn Cao, sinh ngày 15/11/1923 trong một gia đình viên chức tại Lạch Tray, Hải Phòng. Văn Cao lớn lên trong bối cảnh nước ta đang bị thực dân Pháp thống trị, chứng kiến cảnh lầm thân nô lệ, sự ra đời của tân nhạc Việt Nam và Đảng Cộng sản Việt Nam… Thuở nhỏ, Văn Cao học ở Trường tiểu học Bonnal (nay là Trường Trung học phổ thông Ngô Quyền, Hải Phòng), sau lên học trung học tại trường dòng Saint Joseph, là nơi ông bắt đầu học âm nhạc. Từ năm 09 tuổi, Văn Cao tham gia học võ, nhiều lần lên võ đài thi đấu và biểu diễn võ thuật ở Hải Phòng. Khi mới 15 tuổi (1938), sau khi kết thúc năm thứ hai bậc thành trung, Văn Cao làm điện thoại viên một thời gian ngắn ở sở Bưu điện tại Hải Phòng. Năm 16 tuổi (1939), Văn Cao tham gia vào nhóm Đồng Vọng, bắt đầu sáng tác ca khúc đầu tay là “Buồn tàn thu” và cùng nhóm sáng tác một số ca khúc hướng đạo. Năm 1940, trong chuyến đi vào miền Nam, Văn Cao đã viết bài thơ đầu tay “Một đêm đàn lạnh trên sông Huế" ở Huế. Năm 1942, Văn Cao rời Hải Phòng lên Hà Nội, trong thời gian theo học dự thính tại Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, Văn Cao còn làm thơ, viết truyện đăng trên “Tiểu thuyết Thứ Bảy”. Từ năm 1943, Văn Cao hai lần xuất hiện trong Triển lãm Salon Unique tổ chức tại nhà Khai trí Tiến Đức, Hà Nội với các bức tranh sơn dầu “Cô gái dậy thì”, “Sám hối”, “Nửa đêm”, đặc biệt tác phẩm “Cuộc khiêu vũ những người tự tử” (“Le Bal aux suicidés”) được đánh giá cao và gây chấn động dư luận.

       Đầu năm 1944, Văn Cao gặp Vũ Quý (cán bộ Việt Minh) và được giao nhiệm vụ thành lập đội vũ trang “Đội danh dự Việt Minh”, nhiệm vụ của đội chủ yếu làm công tác ám sát và bảo vệ an toàn cho các đội viên tuyên truyền tại các nơi công cộng do Văn Cao làm Đội trưởng. Cuối năm 1944, Văn Cao tham gia Việt Minh với nhiệm vụ đầu tiên là sáng tác một hành khúc. Văn Cao đã sáng tác ca khúc đó trong nhiều ngày tại căn gác số 171 phố Mongrand (phố Nguyễn Thượng Hiền ngày nay) và đặt tên cho tác phẩm là “Tiến quân ca”. Tiến quân ca được in trên trang văn nghệ của báo Độc Lập tháng 11/1944. Ngày 13/8/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chính thức duyệt Tiến quân ca làm quốc ca của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Ngày 17/8/1945, bài hát Tiến quân ca đã vang lên tại Hà Nội, đến ngày 19/8/1945, tại quảng trường Nhà hát Lớn, dàn đồng ca của Thiếu niên Tiền phong đã hát “Tiến quân ca” chào lá cờ đỏ sao vàng…

Bản thảo bài “Tiến quân ca” của nhạc sĩ Văn Cao (Nguồn Trung tâm Lưu trữ quốc gia III, Phông Phủ Thủ tướng, hồ sơ 590, tờ 3)

        Cách mạng tháng Tám thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được thành lập, năm 1946, Quốc hội (khóa I) đã chính thức quyết định chọn “Tiến quân ca” làm Quốc ca Việt Nam. Trong bản Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam năm 1946, tại Điều 3, ghi rõ: Quốc ca là bài “Tiến quân ca”. Sau cách mạng tháng Tám, Văn Cao làm phóng viên và biên tập cho Báo Lao động. Năm 1946, Văn Cao được cử cùng đồng chí Hà Đăng Ấn chuyên chở vũ khí và tiền vào mặt trận Nam bộ. Sau đó, Văn Cao tham gia Hội Văn hóa Cứu quốc và được bầu là Ủy viên Chấp hành, hoạt động ở liên khu III, phụ trách tổ điều tra của Công an Liên khu và viết báo Độc Lập. Đầu năm 1947, Văn Cao được cử phụ trách một bộ phận điều tra đặc biệt của công an Liên khu 10 ở biên giới phía Bắc. Tháng 3/1948, Văn Cao được kết nạp Đảng Cộng sản Đông Dương. Cuối năm 1949, Văn Cao chuyển sang phụ trách Đoàn Nhạc sĩ Việt Nam. Cuối năm 1954, hòa bình lập lại, Văn Cao trở về Hà Nội, làm việc cho Đài Phát thanh. Ông nguyên là Phó Tổng thư ký Hội Văn học - Nghệ thuật Việt Nam, Ủy viên Ban Chấp hành Hội Nhạc sĩ Việt Nam (khóa I và III). Ngày 10/7/1995, sau một thời gian lâm bệnh, nhạc sĩ Văn Cao mất tại bệnh viện Hữu Nghị, Hà Nội.

        Trong thời gian này, Nhạc sĩ Văn Cao đã để lại nhiều tác phẩm tiêu biểu như: Trong âm nhạc là “Bắc Sơn”, rồi các ca khúc, hành khúc như là sự tiên tri kỳ lạ: “Hải quân Việt Nam”, “Không quân Việt Nam”, “Công nhân Việt Nam”, “Chiến sĩ Việt Nam”, tiếp đó là “Làng tôi”, “Ngày mùa”, “Tiến về Hà Nội”, đặc biệt là ca khúc “Ca ngợi Hồ Chủ tịch” và “Trường ca Sông Lô”, “Mùa xuân đầu tiên”… Ngoài ca khúc, Văn Cao còn viết một số tác phẩm khí nhạc dành cho piano như: “Sông Tuyến”, “Biển đêm”, “Hàng dừa xa”... sáng tác nhạc phim cho phim truyện “Chị Dậu” (1980), tổ khúc giao hưởng phim tài liệu “Anh bộ đội Cụ Hồ” của xưởng phim Quân đội Nhân dân,… Trong hội họa là “Chân dung bà Băng”, “Cổng làng”, “Phố Nguyễn Du”, “Cây đàn đỏ”, “Cô gái và đàn dương cầm”… Ông vẽ hàng trăm bìa sách, bức minh họa, đồ họa cho Báo Văn nghệ; với thơ là “Ba biến khúc tuổi 65”, “Thời gian”, “Phố Phái”, “Những bó hoa”… Các bài thơ được tập hợp trong tập “Lá”, “Tuyển tập thơ Văn Cao”...

         Cuộc đời 72 năm của Văn Cao gắn bó trọn vẹn với thế kỷ XX nhiều biến động. Trên hành trình cuộc đời ấy, “dẫu không ít chông gai, sóng gió, nhọc nhằn nhưng vượt lên tất cả, lối sống khiêm nhường, bình dị, nhẫn nhịn, tình yêu thương, trân trọng con người, cỏ cây, phố xá, làng quê, đất nước đã giúp ông vượt lên nỗi đau, luôn đồng hành cùng dân tộc, nhân dân, sáng tạo nên những tác phẩm bất hủ”. Bằng thiên tài thiên bẩm, sự tự học, tự rèn, đổi mới sáng tạo, bứt phá, nhạc sĩ Văn Cao đã cống hiến to lớn cho nền văn hóa, văn nghệ ở cả âm nhạc, thơ ca và hội họa Việt Nam, ông vinh dự được Nhà nước Việt Nam trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh trong đợt trao giải đầu tiên năm 1996, Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Kháng chiến hạng Nhất, Huân chương Độc lập hạng Nhất, Huân chương Độc lập hạng Ba,...

       Với tài năng đa dạng, độc đáo, tích hợp nhuần nhuyễn giữa tư duy, thẩm mỹ, bút pháp; giữa hiện thực đời sống, sự cảm nhận; giữa âm nhạc - hội họa - thơ văn, nhạc sĩ Văn Cao được nhiều người khẳng định là một hiện tượng hết sức đặc biệt, hiếm có trong lịch sử văn hóa Việt Nam hiện đại - ở nơi “dòng chảy” của sáng tạo cá nhân một con người có sự “hợp lưu” xuyên suốt của ba nhánh nhạc - họa - thơ trong gần như toàn bộ những sáng tác đa dạng của một nghệ sĩ thiên tài, một chân dung lớn. Trong đó, cống hiến lớn nhất của Văn Cao phải kể đến là “Tiến quân ca”, bài hát được Chủ tịch Hồ Chí Minh chọn là Quốc ca của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa (từ năm 1976 là nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam) và theo di nguyện của Văn Cao, gia đình nhạc sĩ đã hiến tặng bản quyền “Tiến quân ca” cho Tổ quốc. Với những giai điệu thiêng liêng, hào hùng, bài hát ra đời gắn với những ký ức Việt Nam thời kỳ tiền khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám cùng những kỷ niệm khó quên của tác giả: “Đoàn quân Việt Nam đi, chung lòng cứu quốc; Bước chân rộn vang trên đường gập ghềnh xa…”. Nhịp điệu ngân dài của bài hát mở đầu cho một tiếng cồng vang vọng… “Tiến quân ca” là bài ca cách mạng, với âm hưởng hào hùng, thôi thúc, cổ vũ tinh thần, nhiệt huyết và lòng yêu nước của bộ đội, nhân dân Việt Nam cùng đứng lên đấu tranh giành độc lập dân tộc. Bài Tiến Quân ca “không những chỉ là một bản nhạc hay so với nhiều bài quốc ca của các nước khác mà nó còn có đầy đủ giá trị tiêu biểu, vì nó đã gắn bó tình cảm với nhiều thế hệ nối tiếp nhau trải qua nhiều chặng đường gian nan và vinh quang của lịch sử dân tộc Việt Nam”. Bài hát “Tiến quân ca” ra đời trong hoàn cảnh hết sức đặc biệt, với cá nhân tác giả và dân tộc Việt Nam. Nhiều năm trôi qua, bài hát trở thành hành khúc, đồng hành cùng nhân dân Việt Nam trong suốt những năm tháng đấu tranh, giành và bảo vệ độc lập dân tộc, xây dựng Tổ quốc Việt Nam Xã hội chủ nghĩa và là niềm tự hào của Nhân dân Việt Nam.

Bút tích chép tay câu chuyện về bài hát “Tiến quân ca” của nhạc sĩ Văn Cao (Ảnh Báo Nhân dân)

       Thời gian càng lùi xa, tầm vóc nghệ thuật của nhạc sĩ Văn Cao càng trở nên lớn hơn và lộng lẫy hơn, “mỗi chúng ta có thể biết hát ca khúc này, không biết hát ca khúc kia, nhưng có một bài hát mà người Việt Nam nào cũng thuộc, từng hát, đang hát và sẽ tiếp tục hát”, đó là bài “Tiến quân ca”. Đây là vinh dự đặc biệt của tác giả, nhạc sĩ Văn Cao, cũng là sự lựa chọn đặc biệt mà lịch sử cách mạng Việt Nam dành cho ông, đồng thời, minh chứng tài năng âm nhạc kiệt xuất của ông.

                                                                                                                                                                                                                                                                   Lê Sơn