Rằm tháng Giêng nhớ Bác Hồ kính yêu qua bài thơ “Nguyên tiêu”

Theo từ điển tiếng Việt: Nguyên tiêu là ngày rằm tháng Giêng[1]. Các tư liệu cho rằng, Tết Nguyên tiêu là đêm rằm tháng Giêng hàng năm (tức ngày 15 tháng Giêng âm lịch); trong đó, “Nguyên” có nghĩa là thứ nhất, đầu tiên, còn “tiêu” nghĩa là đêm. Ngày Tết Nguyên tiêu là dịp để con cháu bày tỏ lòng thành kính đối với ông bà, tổ tiên, dòng họ; tượng trưng cho sự nho nhã, thoải mái, là thời gian để mọi người quây quần bên nhau, làm thơ, bàn luận vẻ đẹp của trời đất dưới ánh trăng.  

Hiện nay, “Ngày thơ Việt Nam” là ngày hội tôn vinh những thành tựu thơ ca của đất nước được tổ chức vào ngày rằm tháng Giêng âm lịch hàng năm theo lựa chọn của Hội Nhà văn Việt Nam. Ngày thơ Việt Nam được tổ chức lần đầu tiên vào ngày rằm tháng Giêng năm Quý Mùi (2003) tại Văn miếu Quốc tử giám Hà Nội, tác phẩm thơ được diễn ngâm đầu tiên là bài “Nguyên tiêu” của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ngày nay, mỗi năm đến rằm tháng Giêng (đêm thơ Nguyên tiêu), mỗi người con Việt Nam ở trong và ngoài nước đều nhớ đến bài thơ “Nguyên tiêu” của Bác Hồ kính yêu, nhớ đến Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại, suốt cuộc đời hy sinh vì nước, vì dân.  

Năm 2024, bài thơ “Nguyên tiêu” của Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng tác trải qua 76 mùa xuân đất nước với nhiều thay đổi mọi mặt, đời sống vật chất, tinh thần mọi người dân ngày càng ấm no, tự do, hạnh phúc. Ngược thời gian trở về quá khứ, sự ra đời của bài thơ “Nguyên tiêu” trong lúc đất nước đang tràn ngập khói lửa chiến tranh, để mỗi chúng ta hôm nay thêm trân quý của hòa bình, độc lập, tự do. Sau khi thực dân Pháp thất bại trong “đánh nhanh, thắng nhanh” với Chính phủ Hồ Chí Minh và quân dân ta tại Hà Nội, ngày 07/10/1947, quân đội Pháp nhảy dù xuống Bắc Kạn hòng “đánh úp” vào cơ quan đầu não kháng chiến của ta. Ngay sau đó, Người viết thư kêu gọi toàn thể đồng bào đoàn kết, ra sức chiến đấu chống quân xâm lược. Ngày 15/10/1947, Ban Thường vụ Trung ương Đảng ra chỉ thị “Phải phá tan cuộc tấn công mùa Đông của giặc Pháp”. Đến ngày 22/12/1947, dưới dự lãnh đạo của Đảng, đứng đầu là Chủ tịch Hồ Chí Minh, cuộc chiến đấu của quân dân ta chống thực dân Pháp tấn công vào căn cứ địa Việt Bắc giành thắng lợi hoàn toàn. Việt Bắc đã trở thành “mồ chôn quân Pháp”. Thắng lợi của quân dân ta trong chiến dịch Việt Bắc Thu - Đông năm 1947 có ý nghĩa hết sức quan trọng, báo hiệu sự thắng lợi của dân tộc ta đối với cuộc tái xâm lược của thực dân Pháp là điều chắc chắn và sự thất bại của chúng là điều tất yếu. Sang năm 1948, cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của quân dân ta càng quyết liệt hơn. Vì vậy, trong bài thơ chúc Tết Xuân Mậu Tý năm 1948, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã động viên toàn Đảng, toàn quân, toàn dân ta nỗ lực chiến đấu để giành thắng lợi trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp với nội dung:

“Năm Hợi đã đi qua,

Năm Tý vừa bước tới.

Gửi lời chúc đồng bào,

Kháng chiến được thắng lợi;

Toàn dân đại đoàn kết,

Cả nước dốc một lòng,

Thống nhất chắc chắn được,

Độc lập quyết thành công”[2].

Sau Tết Mậu Tý, Chủ tịch Hồ Chí Minh lãnh đạo toàn Đảng, toàn quân, toàn dân bắt tay thực hiện “vừa kháng chiến, vừa kiến quốc” theo tinh thần “kháng chiến toàn dân, toàn diện, trường kỳ, tự lực cánh sinh và tranh thủ sự ủng hộ quốc tế”. Đến rằm tháng Giêng năm Mậu Tý (1948), giữa “gió ngàn thu đô kháng chiến” Việt Bắc, Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng các đồng chí lãnh đạo cao cấp của Đảng, Nhà nước bàn bạc chuyện quốc gia đại sự. Sau cuộc họp “giữa dòng bàn bạc việc quân”, đêm về khuya, trăng sáng, vẻ đẹp lung linh của núi rừng Việt Bắc đã tạo nên cảm hứng dâng trào, Người sáng tác bài thơ “Nguyên tiêu” bằng chữ Hán:  

“Nguyên tiêu

Kim dạ nguyên tiêu nguyệt chính viên

 Xuân giang xuân thủy tiếp xuân thiên

 Yên ba thâm xứ đàm quân sự

 Dạ bán quy lai nguyệt mãn thuyền”[3].

Bài thơ “Nguyên tiêu” của Người được dịch sang tiếng Việt với bản dịch 1:

“Rằm tháng Giêng

Rằm xuân lồng lộng trăng xuân

Sông xuân nước lẫn màu trời thêm xuân.

Giữa dòng bàn bạc việc quân

Khuya về bát ngát trăng ngân đầy thuyền”.

Bản dịch thứ 2 bài thơ “Nguyên tiêu” của Người đó là:

“Rằm tháng Giêng

Rằm Xuân lồng lộng trăng soi,

Sông Xuân nước lẫn màu trời thêm xuân.

Giữa dòng bàn bạc việc quân,

Khuya về bát ngát trăng ngân đầy thuyền”[4].

Bài thơ “Nguyên tiêu” của Chủ tịch Hồ Chí Minh diễn tả bức tranh xuân với những nét vẽ, chấm phá, gam màu đậm đà chất “xuân” thanh toát, tao nhã mùa xuân. Trăng rằm tháng Giêng đầu năm mới là trăng của niềm hy vọng, trăng của ước hẹn, trăng của viên mãn tình cảm giao hòa giữa con người với trời đất vào xuân. Bài thơ được viết theo thể thơ thất ngôn tứ tuyệt, mang phong vị Đường thi, làm toát lên vẻ đẹp của ánh trăng tròn ngày rằm mênh mang giữa tiết trời xuân ấm áp hơi thở cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược mà quân dân ta đang từng bước giành thắng lợi. Ngày nay, mỗi chúng ta đọc lại bài thơ “Nguyên tiêu” của Người vào dịp trăng rằm tháng Giêng đầu xuân, bản thân sẽ nghĩ đến những tháng ngày gian khổ, hy sinh, mất mát trong kháng chiến năm xưa của cha anh, nhưng trong lòng Bác Hồ luôn luôn sáng lên niềm lạc quan, hướng tới vầng trăng rằm tháng Giêng với bầu trời xanh, tâm hồn trong sáng, phong thái ung dung, đỉnh đạc của một ngày mai tươi sáng, thắng lợi với “Thống nhất chắc chắn được/Độc lập quyết thành công”[5].

Ngày nay, thơ ca tiếp tục là sáng tạo đặc biệt của con người, là những sợi tơ rút ra từ cuộc sống và quay trở lại trang điểm cho con người bằng vẻ đẹp của nó, để mỗi chúng ta thêm yêu cuộc sống, ra sức lao động, học tập, cống hiến trí tuệ, sức lực cho gia đình, cộng đồng, xã hội. Trên địa bàn tỉnh Đồng Nai, thơ ca đã có mặt cùng với sự biến đổi của địa phương trong các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, thống nhất đất nước, đổi mới và hội nhập quốc tế. Theo Hội Văn học - Nghệ thuật tỉnh, toàn tỉnh có 57 hội viên thơ dưới sự tập hợp, quản lý của Hội, có nhiều cây bút đã cống hiến vì sự nghiệp thơ ca suốt cuộc đời, tiêu biểu như: Đàm Chu Văn, Lê Thanh Xuân, Trần Ngọc Tuấn, Đỗ Minh Dương, Nguyễn Đức Phước, Hạnh Vân … với nhiều ấn phẩm thơ mang đến những hiểu biết về cuộc sống, nâng cao tình cảm nhân văn, làm đa dạng khả năng cảm thụ thẩm mỹ của con người đối với thiên nhiên, đất trời, sự đổi thay của quê hương, đất nước. Đồng thời, những tri thức, tình cảm, vẻ đẹp của thơ ca các nhà thơ trong tỉnh đã góp phần mang lại cuộc sống thêm tươi đẹp, phong phú, làm cho con người gần gũi, chia sẻ yêu thương, giúp đỡ nhau trong khó khăn, hoạn nạn, nhất là đoàn kết, đồng lòng trong xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh. Do đó, dù thế giới không ngừng vận động, nhiều sản phẩm, giá trị của con người mai một dần với thời gian nhưng thơ ca sẽ mãi mãi gắn liền với hơi thở, tâm hồn người dân Đồng Nai trong hiện tại và tương lai.

Từ xưa đến nay, thơ ca là thú vui tao nhã, thanh tao, thi sĩ của người Việt Nam, dịp Tết Nguyên tiêu năm Giáp Thìn (2024) đang về, mỗi người dân Đồng Nai nói riêng, người Việt Nam ở trong và ngoài nước nói chung càng thêm cảm nhận tình cảm sâu lắng của lòng mình qua mỗi vầng thơ với “lưng đeo gươm tay mềm mại bút hoa”, nhất là nhớ về Anh hùng giải phóng dân tộc, Nhà văn hóa kiệt xuất - Chủ tịch Hồ Chí Minh, thi nhân của bài thơ “Nguyên tiêu” độc đáo, giàu cảm xúc đã góp phần khởi nguồn “Ngày thơ Việt Nam” hôm nay và mai sau.

[1] Nguyễn Kim Thản, Hồ Hải Thụy, Nguyễn Đức Dương (2005), Từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hóa Sài Gòn, tr.1146

[2] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 5, Nxb Chính trị quốc gia sự thật, tr.467

[3] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 5, Nxb Chính trị quốc gia sự thật, tr.419

[4] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 5, Nxb Chính trị quốc gia sự thật, tr.467

[5] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 5, Nxb Chính trị quốc gia sự thật, tr.419

Lê Quang Cần