Tưởng nhớ tấm gương trọn đời vì nước, vì dân của Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc

Đã 95 năm trôi qua, kể từ ngày Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc qua đời, mỗi khi nhắc về Cụ, mỗi người dân Việt Nam càng kính trọng, tự hào và biết ơn công đức, tài năng của Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc - Người đã có công sinh thành, dưỡng dục nên một vĩ nhân Nguyễn Ái Quốc - Chủ tịch Hồ Chí Minh - Anh hùng giải phóng dân tộc và Nhà văn hóa kiệt xuất của Việt Nam.

Tượng Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc trong khuôn viên Khu di tích Nguyễn Sinh Sắc tại thành phố Cao Lãnh (tỉnh Đồng Tháp)

Cụ Nguyễn Sinh Sắc (1862-1929), sinh ra ở làng Sen, nay thuộc xã Kim Liên, huyện Nam Đàn, tỉnh nghệ An. Cha mẹ mất sớm nhưng từ nhỏ Nguyễn Sinh Sắc rất thông minh và hiếu học, năm 16 tuổi, Cụ được nhà nho Hoàng Xuân Đường ở làng Hoàng Trù (tức làng Chùa, cũng thuộc xã Kim Liên) nhận nuôi và cho ăn học. Vốn thông minh, hiếu học, Cụ sớm trở thành học trò giỏi có tiếng, được tôn là một trong “Nam Đàn tứ hổ” (gồm: Phan Bội Châu, Vương Thúc Quý, Trần Văn Lương và Nguyễn Sinh Sắc - “thông minh bất như Sắc”). Năm 22 tuổi (1883), Cụ được nhà nho Hoàng Xuân Đường gả con gái lớn là Hoàng Thị Loan và lần lượt hạ sinh bốn người con: Nguyễn Thị Thanh, Nguyễn Sinh Khiêm, Nguyễn Sinh Cung (Hồ Chí Minh) và Nguyễn Sinh Xin (mất lúc nhỏ).

Năm 1894, Cụ Sắc đỗ cử nhân. Năm sau (năm 1895), Cụ vào Huế thi Hội nhưng không đỗ. Không nản chí, Cụ xin làm Hành tẩu bộ Hộ, đồng thời, vào học Trường Quốc Tử Giám, quyết theo đuổi khoa cử. Cụ Loan đưa hai con trai Nguyễn Sinh Khiêm và Nguyễn Sinh Cung vào Huế ở cùng chồng, để lại con gái cả Nguyễn Thị Thanh ở quê chăm sóc bà ngoại. Ngày ngày, Cụ tần tảo quay tơ dệt vải, kiếm tiền giúp chồng dùi mài kinh sử và nuôi con ăn học. Năm 1901, Cụ Loan lâm bệnh rồi qua đời sau khi sinh con trai út Nguyễn Sinh Nhuận (cũng mất sau đó ít ngày). Cùng năm ấy, Cụ Sắc đỗ Phó bảng.

Năm Giáp Ngọ (1894), Cụ đỗ Cử nhân, năm Tân Sửu (1901), Cụ đỗ Phó Bảng, nhưng thời gian đầu, Cụ từ chối ra làm quan, về quê sống thanh đạm bằng nghề dạy học, sống hòa mình với đồng bào nghèo khổ, nghiên cứu tân thư, nuôi dạy con cái và kết bạn với sĩ phu yêu nước, bạn đồng tâm bàn việc nước và đặc biệt chú trọng việc giáo dục con cái. Năm 1906, khi không còn lý do thoái thác, Cụ đành phải ra nhận Hành tẩu Bộ Lễ. Làm quan triều đình nhưng Cụ cho rằng: “Quan trường là nô lệ trong đám nô lệ, càng nô lệ hơn”, “trung quân không phải là ái quốc, mà ái quốc là ái dân”. Cụ thường dạy các con: “Chớ lấy phong cách nhà quan làm phong cách nhà mình”. Cụ dạy con nghiêm khắc nhưng cũng rất tôn trọng con cái. Vốn tán thành chủ trương canh tân của Phan Chu Trinh, từ năm 1905, Cụ đã cho hai con trai Nguyễn Sinh Khiêm và Nguyễn Sinh Cung theo học Trường Tiểu học Pháp Việt ở Đông Ba (Huế)...

Năm 1909, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc được bổ làm Tri huyện Bình Khê (tỉnh Bình Định). Làm Tri huyện nhưng Cụ thường giao du với các nhà nho yêu nước, bênh vực người nghèo, căm ghét cường hào bức hiếp nông dân. Đầu năm 1910, nhân việc Cụ cho bắt giam một tên cường hào, sau khi thả ra ít lâu thì tên này chết, Cụ bị triều đình xử phạt, giáng chức. Cụ bèn từ quan rồi chu du các tỉnh phía Nam, vừa kiếm sống vừa liên hệ, gặp gỡ các chí sĩ yêu nước (trong đó, có Phan Chu Trinh) nhằm chắp nối, tìm cách cho con trai ra nước ngoài tìm đường cứu nước.

Có thể nói rằng, chính đức độ, phẩm cách, đặc biệt là tư tưởng tiến bộ, yêu nước, trọng dân, yêu thương Nhân dân của Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đã ảnh hưởng sâu sắc, trở thành tấm gương cho người con Nguyễn Sinh Cung, góp phần quan trọng hình thành nên nhân cách, chí hướng của người thanh niên Nguyễn Tất Thành cũng như chủ nghĩa yêu nước, lý tưởng cách mạng, tư tưởng, đạo đức... của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, một vĩ nhân của Việt Nam và nhân loại.

Sau khi Nguyễn Tất Thành rời bến Nhà Rồng (ngày 05/6/1911), bắt đầu hành trình cứu nước trên con tàu Đô đốc Latouche Tréville, Cụ Nguyễn Sinh Sắc tiếp tục bôn ba khắp Nam Kỳ, sang tận Campuchia, vừa làm công việc chữa bệnh cứu người, vừa trông ngóng tin con. Đi đến đâu Cụ cũng tìm cách liên hệ với các nhà sư, nhà nho yêu nước tham gia các phong trào: Cần Vương, Đông Du, Duy Tân bị an trí hoặc đang lẩn tránh mật thám Pháp... Cụ giúp nhiều chùa chiền giải kinh sách, góp ý kiến cho phong trào "Chấn hưng Phật giáo". Một số chùa chiền ở Nam bộ hiện còn lưu bút tích và câu đối của Cụ Phó bảng.

Cuối năm 1916, qua gặp gỡ một số nhân sĩ, trong đó, có cả học trò cũ của mình ở Sài Gòn, Cụ Sắc được giới thiệu với ông Hội đồng Hiển (Lê Quang Hiển), người Cao Lãnh, bấy giờ thuộc tỉnh Sa Đéc. Qua đàm đạo, Cụ có cảm tình với mảnh đất và con người Cao Lãnh, nên năm 1917, Cụ theo ông Hiển về đây. Ở Cao Lãnh, Cụ gặp con trai một người quen cũ là ông Trần Bá Lê (Cả Nhì Ngưu), vốn là điền chủ yêu nước, từng đóng góp tiền bạc cho phong trào Đông Du sau bị thực dân Pháp bắt, tịch thu gia sản nên đã phải bán nhà cửa, ruộng vườn để lo lót, tránh tù tội. Ông Lê dựng cho Cụ một ngôi nhà nhỏ trên đất vườn nhà.

Tranh về hình ảnh Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc bốc thuốc, chữa bệnh cho người dân

Hằng ngày, ngoài việc bốc thuốc, chữa bệnh cho người dân, Cụ giao tiếp với các thân hào, nhân sĩ, nhà nho yêu nước như: Lê Văn Đáng (Chánh nhất Đáng), Võ Hoành (Cử Hoành)... Nhưng Cụ chỉ ở đây một thời gian ngắn, đến năm 1919 thì rời Cao Lãnh, tiếp tục tới nhiều tỉnh, thành Nam bộ như: Bình Dương, Sài Gòn, Bến Tre, Đồng Tháp… để hành nghề bốc thuốc, trị bệnh cho Nhân dân, gặp gỡ những người đồng chí hướng và truyền bá tư tưởng yêu nước. Qua các nhân sĩ như: Phan Chu Trinh, Nguyễn An Ninh..., Cụ biết được nhân vật Nguyễn Ái Quốc nổi tiếng lúc này chính là Nguyễn Tất Thành. Do có quan hệ với tổ chức Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội ở Đồng bằng sông Cửu Long nên Cụ bị mật thám theo dõi nhưng chúng không có đủ chứng cứ để bắt giam Cụ.

Từ năm 1923 đến năm 1926, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đã ở tại chùa Hội Khánh - Thủ Dầu Một hành nghề bốc thuốc, trị bệnh cho Nhân dân và truyền bá chủ nghĩa yêu nước, Cụ có thời gian lưu lại chùa Tuyên Linh (huyện Mỏ Cày Nam, tỉnh Bến Tre ngày nay) để dạy học và bắt mạch, kê toa chữa bệnh cho dân nghèo. Những hoạt động của Cụ tại đây đã để lại cho Nhân dân địa phương nhiều ấn tượng tốt đẹp và góp phần lan tỏa chủ nghĩa yêu nước đến với người dân.

Năm 1927, Cụ Sắc trở lại Cao Lãnh. Tổ chức Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội ở Cao Lãnh đã sắp xếp để Cụ về ở nhà ông Năm Giáo bên bờ rạch Cái Tôm ở làng Hòa An (nay là xã Hòa An, thành phố Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp). Hằng ngày, Cụ đến tiệm thuốc bắc Hằng An Đường ở chợ Cao Lãnh khám bệnh, bốc thuốc, buổi chiều ở nhà làm thuốc. Với người nghèo, Cụ chẳng những không lấy tiền khám mà còn cho thuốc.

Ở Cao Lãnh, Cụ được Nhân dân yêu thương, đùm bọc, che chở. Mỗi khi có khách đến thăm Cụ, ông Năm Giáo lại ra sân làm việc lặt vặt để canh gác. Cô Ba Ênh (Nguyễn Thị Bê, 17 tuổi) được bố trí hằng ngày quét dọn nhà cửa, đi chợ nấu ăn cho hai ông già, thỉnh thoảng bơi xuồng đưa Cụ Phó bảng đi khám bệnh, gặp bạn hữu. Lúc này dù cao tuổi, sức yếu nhưng Cụ vẫn thường đi Sa Đéc, Sài Gòn, Long Xuyên, Châu Đốc... và nhiều lần gửi thư sang Phnom Penh tới địa chỉ bà Lương Văn Can - một cơ sở của Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội ở Campuchia, nhưng tất cả thư đều rơi vào tay mật thám Pháp.

Ngày 27/11/2024, tỉnh Đồng Tháp trưng bày hình ảnh cuộc đời và sự nghiệp Cụ Nguyễn Sinh Sắc

Cuối tháng 11/1929, Cụ Nguyễn Sinh Sắc lâm trọng bệnh rồi qua đời ngày 27/11/1929 (nhằm ngày 27/10 năm Kỷ Tỵ) tại làng Hòa An, được đồng bào Cao Lãnh chôn cất cạnh chùa Hòa Long. Nhiều tờ báo ở Sài Gòn đồng loạt đăng tin về sự kiện Cụ qua đời, cho thấy sức ảnh hưởng cũng như sự nể trọng của giới trí thức thời bấy giờ đối với Cụ. Ngày 22/12/1929, ký giả Phan Khôi có bài viết trên báo Thần Chung cho biết: “Cụ là người bỏ quan không làm, ra đi thân trôi nổi, trong khi gia đình tan hoang, con cái đi hết, một thân già lưu lạc đất khách quê người mà vẫn coi như không, chẳng hề buồn, cũng chẳng hề than thở với ai một lời. Cụ thiệt là một người dân... Cụ chết đi thiệt là mất một cái tiêu biểu làm dân...”.

Sau hàng chục năm dấn thân nhập thế, lưu lạc xứ người, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đã nằm lại mãi nơi mảnh đất phương Nam. Cụ ra đi mà không đợi được ngày trở về của người con mà Cụ gửi gắm bao chí khí, hoài bão, không chờ được ngày Cách mạng thành công, đất nước được độc lập, dân tộc được tự do. Tư tưởng yêu nước thương dân của Cụ đã được nâng lên đỉnh cao trở thành tư tưởng tiến bộ của chủ nghĩa yêu nước đấu tranh giải phóng dân tộc các nước thuộc địa bị áp bức trên toàn thế giới. Trọn cuộc đời của Cụ đã mang hết tài năng, đức độ, cứu nước, cứu dân; được Nhân dân kính mến, yêu thương, đùm bọc như người thân ruột thịt.

Năm 1954, mộ Cụ Nguyễn Sinh Sắc được bộ đội và đồng bào địa phương tôn tạo, sau đó, chụp ảnh gửi ra Bắc cho Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ngay sau ngày miền Nam được giải phóng, đất nước thống nhất (30/4/1975), thể theo nguyện vọng của Nhân dân bày tỏ tấm lòng tôn kính, biết ơn sâu sắc đối với công lao, đạo đức, nhân cách cao cả của cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc trong sự nghiệp giải phóng dân tộc và xây dựng quê hương đất nước, tháng 8/1975, Tỉnh ủy Sa Đéc (nay là tỉnh Đồng Tháp) đã xây dựng khu mộ của Cụ đến tháng 02/1977 thì hoàn thành. Khu mộ Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc trở thành một quần thể Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia, tọa lạc tại số 123/1, đường Phạm Hữu Lầu, (phường 4, thành phố Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp). Mỗi năm, Di tích thu hút hàng trăm nghìn lượt du khách trong và ngoài nước đến thăm viếng. Khu Di tích góp phần bồi dưỡng và phát huy ý chí tự lực tự cường, tự tôn dân tộc cho các tầng lớp nhân dân, đặc biệt là thế hệ trẻ; phát huy tinh thần yêu nước, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.

Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính dâng hương tại Mộ Cụ Phó Bảng Nguyễn Sinh Sắc ở thành phố Cao Lãnh (tỉnh Đồng Tháp)

Ngày 27/11/2024 (nhằm ngày 27/10 Âm lịch), nhiều tỉnh, thành trong cả nước như: Đồng Tháp, Bến Tre, Bình Dương, Bình Định,…. đã trang trọng tổ chức lễ giỗ lần thứ 95 Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc, thân sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh. Lễ giỗ Cụ là hoạt động văn hóa có ý nghĩa chính trị, nhân văn góp phần giáo dục chủ nghĩa yêu nước, anh hùng cách mạng cho các thế hệ hôm nay và mai sau, đây là dịp các thế hệ hôm nay thể hiện lòng thành kính, tri ân, ghi nhớ công lao to lớn Cụ Phó Bảng Nguyễn Sinh Sắc đối với sự nghiệp cách mạng và sự phát triển của đất nước. Sống trong đất nước hòa bình, phát triển như ngày nay, càng hiểu được giá trị công lao Cụ Phó bảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh đối với dân, với nước bao nhiêu, các thế hệ hôm nay và mai sau càng phải thấy trách nhiệm của mình đối sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước lớn bấy nhiêu. Tấm gương ngời sáng trọn đời vì nước, vì dân với đức kiên trì, tinh thần hiếu học, lòng yêu dân, yêu nước vô bờ bến của Cụ Sắc sẽ mãi soi rọi cho biết bao thế hệ hôm nay về việc lựa chọn lý tưởng sống cao đẹp - lý tưởng cách mạng vô sản. Chúng ta cần xem đó là những chuẩn mực của một người yêu nước chân chính, từ đó, cố gắng phấn đấu học tập và rèn luyện nhằm noi gương bậc tiền nhân - Người đã có công sinh thành và dưỡng dục cho dân tộc Việt Nam một vị anh hùng kiệt xuất.

Lê Sơn